کد مطلب:212850 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:24
مؤلفات هشام
شیخ طوسی، ابن ندیم، و نجاشی كتب بسیاری را به هشام بن حكم نسبت داده اند [1] كه، به گفته استاد عبدالله نعمه، حكایت از سعه دانش و اطلاعات وسیع او در زمینه های مختلف می نماید، و همچنان كه از اسم كتابهای او پیداست در زمینه های: فقه، اصول، احادیث، توحید، اصول دین، امامت، و همچنین رد بر زنادقه، مادیون، دوگانه پرستان، و معتزله می باشد. دامنه كشش جدلی او همفكرانش را نیز در برگرفته است، و رد او بر دو متكلم بزرگ شیعه، مؤمن طاق و هشام بن سالم، از این مقوله است. [2] .
مرحوم شرف الدین گوید: دو كتاب، رد بر مؤمن طاق و رد بر هشام جوالیقی، او، درباره مسائلی است كه با آن دو تن اختلاف نظر داشته است. [3] .
هشام بن حكم نخستین كسی است كه در علم اصول كتابی نگاشته است:
مرحوم سید صدر، در كتاب تأسیس الشیعه، فرموده: اول كسی كه در مسائل علم اصول فقه كتابی تصنیف كرد، شیخ المتكلمین، هشام بن حكم بود، لذا گفته سیوطی، در كتاب «الاوائل»، كه اول مصنف در اصول فقه، شافعی است، بی مورد است؛ زیرا هشام پیش از شافعی، كتاب «الالفاظ و مباحثها» را تصنیف كرده است، و امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بودند كه علم اصول فقه را پایه گذاری كرده و بر اصحاب خود املاء نمودند. [4] .
اما متأسفانه امروزه هیچ یك از كتب هشام بن حكم در دست نیست [5] ، چون حكومت ستمگر عباسی با تمام قوا به ضدیت و طرفیت با شیعه برخاسته و آنان را مجبور به
[ صفحه 403]
اختفاء و استتار افكار و عقاید خود می كرد تا آنجا كه اگر به كسی زندیق و كافر می گفتند بهتر بود از این كه به او نسبت تشیع دهند [6] چه در آن حكومت برای زندیق و كافر امنیت و آسایش و حریت بود، و آزادی عقیده داشتند، و لیكن برای شیعه امنیت و آزادی نبود بلكه غالبا فراری و متواری بودند و آثار و مؤلفات ایشان، نظر به شدت تقیه، مخفی و مستور و یا زیر خاك مدفون می شد (چنان كه در حالات ابن ابی عمیر نوشته اند كه خواهرش نوشته هایش را از ترس دفن كرد و به اندازه ای زیر خاك ماند كه پوسید لذا روایاتش را با اسقاط سند و به اصطلاح مرسلا نقل می كرد).
هشام بن حكم هم از كسانی است كه از ستم جنایتكاران به جهان فرهنگ و دانش مصون نبوده اند و لذا در آخر متواری و فراری بوده و از نوشته ها و مؤلفاتش جز نامی باقی نمانده است. چیزی كه بسیار مایه تأسف است فقدان «اصل» اوست چه یكی از اصل و چهارصدگانه [7] «اصل هشام» است. [8] .
شیخ طوسی در فهرست، یك اصل و بیست و هشت كتاب و ابن ندیم در فهرست، بیست و شش كتاب و نجاشی در رجال خود، بیست و نه كتاب منسوب به هشام را ذكر كرده اند [9] كه از مجموع اقوال آنان نتیجه می شود كه هشام سی و دو كتاب تصنیف تألیف كرده است.
كتبی كه شیخ طوسی، ابن ندیم، و نجاشی راویان آنند:
1 - كتاب الامامة 2 - كتاب ادله حدوث اشیاء [10] 3 - كتاب رد بر زنادقه 4 - كتاب رد بر ثنویه 5 - كتاب توحید 6 - كتاب رد بر هشام جوالیقی 7 - كتاب رد بر طبیعیین [11] 8 - كتاب شیخ و غلام (در توحید)، 9 - كتاب التدبیر (در امامت) [12] 10 - كتاب المیزان
[ صفحه 404]
11 - كتاب المیدان 12 - كتاب رد بر قائل به امامت مفضول 13 - كتاب اختلاف مردم در امامت 14 - كتاب وصیت و رد بر منكر آن 15 - كتاب جبر و قدر 16 - كتاب حكمین (رد بر خوارج) 17 - كتاب رد بر معتزله در مورد طلحه و زبیر 18 - كتاب قدر 19 - كتاب معرفت 20 - كتاب استطاعت 21 - كتاب هشت باب 22 - كتاب رد بر مؤمن طاق 23 - كتاب اخبار 24 - كتاب رد بر ارسطاطالیس (در توحید) 25 - كتابی دیگر در رد بر معتزله 26 - كتاب الفاظ.
كتبی كه تنها شیخ طوسی راوی آن است:
27 - اصل هشام 28 - كتاب میراث [13] 29 - كتاب الطاف.
كتبی كه تنها شیخ نجاشی راوی آن است:
30 - كتاب علل تحریم 31 - كتاب فرائض 32 - كتاب مجالس در امامت.
ابن شهر آشوب در معالم العلماء كه تتمه فهرست شیخ طوسی محسوب می شود، بیست و نه كتاب منسوب به هشام را نام برده كه در بین آن ها دو كتاب زیر، در سه مأخذ فوق ذكر نشده است:
كتاب التمییز و اثبات الحجج علی من خالف الشیعه، و كتاب تفسیر ما یلزم العباد الاقراربه [14] .
مرحوم شرف الدین گوید: دو كتاب، رد بر مؤمن طاق و رد بر هشام جوالیقی، او، درباره مسائلی است كه با آن دو تن اختلاف نظر داشته است. [3] .
هشام بن حكم نخستین كسی است كه در علم اصول كتابی نگاشته است:
مرحوم سید صدر، در كتاب تأسیس الشیعه، فرموده: اول كسی كه در مسائل علم اصول فقه كتابی تصنیف كرد، شیخ المتكلمین، هشام بن حكم بود، لذا گفته سیوطی، در كتاب «الاوائل»، كه اول مصنف در اصول فقه، شافعی است، بی مورد است؛ زیرا هشام پیش از شافعی، كتاب «الالفاظ و مباحثها» را تصنیف كرده است، و امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بودند كه علم اصول فقه را پایه گذاری كرده و بر اصحاب خود املاء نمودند. [4] .
اما متأسفانه امروزه هیچ یك از كتب هشام بن حكم در دست نیست [5] ، چون حكومت ستمگر عباسی با تمام قوا به ضدیت و طرفیت با شیعه برخاسته و آنان را مجبور به
[ صفحه 403]
اختفاء و استتار افكار و عقاید خود می كرد تا آنجا كه اگر به كسی زندیق و كافر می گفتند بهتر بود از این كه به او نسبت تشیع دهند [6] چه در آن حكومت برای زندیق و كافر امنیت و آسایش و حریت بود، و آزادی عقیده داشتند، و لیكن برای شیعه امنیت و آزادی نبود بلكه غالبا فراری و متواری بودند و آثار و مؤلفات ایشان، نظر به شدت تقیه، مخفی و مستور و یا زیر خاك مدفون می شد (چنان كه در حالات ابن ابی عمیر نوشته اند كه خواهرش نوشته هایش را از ترس دفن كرد و به اندازه ای زیر خاك ماند كه پوسید لذا روایاتش را با اسقاط سند و به اصطلاح مرسلا نقل می كرد).
هشام بن حكم هم از كسانی است كه از ستم جنایتكاران به جهان فرهنگ و دانش مصون نبوده اند و لذا در آخر متواری و فراری بوده و از نوشته ها و مؤلفاتش جز نامی باقی نمانده است. چیزی كه بسیار مایه تأسف است فقدان «اصل» اوست چه یكی از اصل و چهارصدگانه [7] «اصل هشام» است. [8] .
شیخ طوسی در فهرست، یك اصل و بیست و هشت كتاب و ابن ندیم در فهرست، بیست و شش كتاب و نجاشی در رجال خود، بیست و نه كتاب منسوب به هشام را ذكر كرده اند [9] كه از مجموع اقوال آنان نتیجه می شود كه هشام سی و دو كتاب تصنیف تألیف كرده است.
كتبی كه شیخ طوسی، ابن ندیم، و نجاشی راویان آنند:
1 - كتاب الامامة 2 - كتاب ادله حدوث اشیاء [10] 3 - كتاب رد بر زنادقه 4 - كتاب رد بر ثنویه 5 - كتاب توحید 6 - كتاب رد بر هشام جوالیقی 7 - كتاب رد بر طبیعیین [11] 8 - كتاب شیخ و غلام (در توحید)، 9 - كتاب التدبیر (در امامت) [12] 10 - كتاب المیزان
[ صفحه 404]
11 - كتاب المیدان 12 - كتاب رد بر قائل به امامت مفضول 13 - كتاب اختلاف مردم در امامت 14 - كتاب وصیت و رد بر منكر آن 15 - كتاب جبر و قدر 16 - كتاب حكمین (رد بر خوارج) 17 - كتاب رد بر معتزله در مورد طلحه و زبیر 18 - كتاب قدر 19 - كتاب معرفت 20 - كتاب استطاعت 21 - كتاب هشت باب 22 - كتاب رد بر مؤمن طاق 23 - كتاب اخبار 24 - كتاب رد بر ارسطاطالیس (در توحید) 25 - كتابی دیگر در رد بر معتزله 26 - كتاب الفاظ.
كتبی كه تنها شیخ طوسی راوی آن است:
27 - اصل هشام 28 - كتاب میراث [13] 29 - كتاب الطاف.
كتبی كه تنها شیخ نجاشی راوی آن است:
30 - كتاب علل تحریم 31 - كتاب فرائض 32 - كتاب مجالس در امامت.
ابن شهر آشوب در معالم العلماء كه تتمه فهرست شیخ طوسی محسوب می شود، بیست و نه كتاب منسوب به هشام را نام برده كه در بین آن ها دو كتاب زیر، در سه مأخذ فوق ذكر نشده است:
كتاب التمییز و اثبات الحجج علی من خالف الشیعه، و كتاب تفسیر ما یلزم العباد الاقراربه [14] .
[1] شهرستاني در كتاب الملل و النحل، ج 1، ص 328، هشام بن حكم را از مؤلفين كتب شيعه برشمرده است.
[2] هشام بن الحكم، عبدالله نعمه، ص 111.
[3] مؤلفوالشيعه، ص 81.
[4] تأسيس الشيعه، ص 310 و الشيعه و فنون الاسلام، ص 56.
مرحوم سيد محسن امين نيز در اعيان الشيعه، ج 51، ص 56 و 57 به ذكر اين مطلب پرداخته است.
[5] ضحي الاسلام، ج 3، ص 269.
[6] فجرالاسلام، ج 1، ص 327.
[7] اصول اربعمائه، چهارصد تصنيف از چهارصد مصنف شامل فتاواي امام صادق (ع) مي باشد كه در زمان حضرت، تصنيف يافت و بعد از حضرت، مدار علم و عمل بر آن قرار گرفت (المراجعات، مراجعه 110، ص 333).
[8] هشام بن الحكم، آقاي صفائي، ص 19.
[9] فهرست طوسي، ص 355 و فهرست ابن النديم، ص 250 و رجال نجاشي ص 304 و 305.
[10] در رجال نجاشي، ص 304، به جاي اشياء، اجسام ذكر شده.
[11] در مؤلفوالشيعه ص 80، رد بر دهريين و طبيعيين ذكر شده.
[12] گردآوري كتاب التدبير، توسط شاگرد هشام، علي بن منصور، صورت گرفته است. (رجال نجاشي، ص 304).
[13] كتاب ميراث، در فهرست طوسي، چاپ مركز تحقيقات دانشكده الهيات دانشگاه مشهد كه افستي از روي چاپ اسپرنگر هندوستان (به سال 1271 ه. ق) مي باشد، ذكر شده. اما در فهرست طوسي چاپ نجف (به سال 1356 ه. ق) ذكر نشده است.
مرحوم شيخ آقا بزرگ تهراني، در الذريعه، ج 23، ص 304، كتاب ميراث را، به روايت شيخ طوسي، ذكر كرده است.
[14] معالم العلماء، ص 115.